ከ«ግስበት» ለውጦች መካከል ያለው ልዩነት

[[Imageስዕል:Solar sys.jpg|right|350px|thumb| [[ፕላኔት|ፈለኮች]] በ[[ምህዋር|ምህዋራቸው]] ከ[[ፀሐይ]] አምልጠው እንዳይሄዱ የሚያስገድዳቸው የግስበት [[ጉልበት]] ነው ]]

'''ግስበት''' ማናቸውም [[ግዝፈት]] ያላቸው ቁስ ነገሮች እርስ በርሳቸው እንዲሳሳቡ ግድ የሚላቸው የተፈጥሮ [[ጉልበት]] ነው። በዕለት ተለት ኑሯችን ግዝፈት ያላቸው ነገሮች በአየር ከመንሳፈፍ ይልቅ ከመሬት ጋር እንዲላተሙ የሚያደረጋቸው፣ በሌላ አነጋገር ለነገሮች [[ክብደት]] የሚሰጣቸው ግስበት ነው። የመሬት ግስበት ወይም በተለምዶ የ[[መሬት ስበት]] መሬት ባላት ግዝፈት ምክንያት ሌላ ግዝፈት ያለውን ነገር የምትስብበት የተፈጥሮ ጉልበቷ ነው። [[ጨረቃ]] ከመሬት በራ የማትጠፋው የመሬት ግስበት አንቆ ስለያዛት ነው። [[ሜርኩሪ]]ን፣ [[ቬነስ]]ን፣ ሌሎች የተቀሩትን [[ፕላኔት|ፈለኮችን]] በ[[ፀሐይ]] ዙሪያ ጠፍሮ ከ[[ምህዋር|ምህዋራቸው]] በረው እንዳይጠፉ የሚያደርጋቸው የፀሐይ ግስበት ነው። [[ኮከብ|ከዋክብት]]ንና ሌሎች ግዙፍ ቁሶችን በየ[[ረጨት|ረጨታቸው]] መድቦ አስተቃቅፎ የሚይዛቸው ይኽው መሰረታዊ ጉልበት ነው። ግስበት፣ ባጠቃላይ መልኩ ፣ በጥልቁ [[ጠፈር]] ውስጥ ተበትኖ የሚገኘውን ቁስ እንዲጓጉል ያደርጋል። ከዚህ አንጻር ለመሬት፣ ለተስፈንጣሪ ከዋክብት፣ ለ [[ፕላኔት|ፈለኮች]] (ፕላኔቶች) ፣ ለ[[ኮከብ|ከዋክብት]]፣ ለ[[ረጨት|ረጨቶችና]] መሰል ግዙፍ አካላት ጓጉሎ መፈጠርና ቀጣይ ህልውና ይህ ጉልበት አስፈላጊና በርግጥም መሰረታዊ ነው ፤ አለበለዚያ የመጓጎልና አንድ ሁነው የመቀጠል እድል አይገጥማቸውም ነበርና። በውቅያኖሶች ለሚፈጠሩ [[ማዕበል|ማዕበሎች]]፣ ለ[[ወንዝ|ወንዞች]] መፍሰስ፣ ለአዳዲስ ከዋክብትና ፈለኮች ውስጣው ከፍተኛ ሙቀት እና ሌሎች ህልቁ መሳፍርት ክስተቶች ተጠያቂ ጉልበት ነው።

ዘመናዊው የግስበት ጥናት የተጀመረው በ16ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃና 17ኛው ክፍለ ዘመን መባቻ በ[[ጋሊልዮ ጋሊሊ]] ነበር። ከዚህ ዘመን በፊት ይሰራበት የነገበረው አስተሳሰብ በጥንቱ የግሪክ ፈላስፋ [[አሪስጣጣሊስ]] እንደተጻፈ «ከባድ ነገሮች ከቀላል ነገሮች በፈጠነ ሁኔታ ወደ መሬት ይወድቃሉ» ነበር። ሆኖም ግን ጋሊልዮ በጥንቃቄ ልኬት በታገዘ ተሞክሮ እንዳሳየ ከባድና ቀላል ነገሮች በእኩል ፍጥነት ወደመሬት እንዲወድቁ ነበር። <ref>[[Galileo]] (1638), ''[[Two New Sciences]]'', [http://oll.libertyfund.org/?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=753&chapter=109891&layout=html&Itemid=27 First Day] Salviati speaks: "If this were what Aristotle meant you would burden him with another error which would amount to a falsehood; because, since there is no such sheer height available on earth, it is clear that Aristotle could not have made the experiment; yet he wishes to give us the impression of his having performed it when he speaks of such an effect as one which we see."</ref> በከባቢ አየር በተሞላው አለማችን ብዙ ጊዜ ከባድ ነገሮች ከቀላል ነገሮች ፈጥነው ሲወድቁ እምናስተውልበት ምክንያት በአየር ግጭት እንጂ በመሬት ስበት እንዳልሆነ ጋሊልዮ መዘገበ። ለ[[ኢሳቅ ኒውተን]] ቀጣይ የተብራራ ርዕዮት ፈር የቀደደ ትክክለኛ አስተያየት ነበር።

: ''ለ ሒሳባዊው የኒውተን የግስበት ቀመር [[የኒውተን የግስበት ቀመር]] ላይ ይመልከቱ ''

በ1645፣ [[እስማኤል ቡላይል]] የተሰኘው ፈረንሳዊ ፕላኔቶችን በፀሐይ ዙሪያ አንቆ የያዛቸው የግስበት መጠን ከፀሐይ ርቅት ጋር የተገልባጭ ስኩየር ዝምድና እንዳለው ቢገምትም በውኑ አለም ውስጥ ጉልበቱ ህልው መሆኑን ክዷል። በርግጥ [[ኢሳቅ ኒውተን]] የዚህን ተመራማሪ መጻህፍት እንዳነበበ መረጃ አለ። በተለምዶው ኢሳቅ ኒውተን ይህን ህግ አገኘ ይባላል እንጂ በርግጥም ብዙ ተማሪወች (እንደ [[ሮበርት ሁክ]]፣ [[ክሪስቶፎር ሬን]]፣ [[ቦሌር]] እና መሰሎቹ )የዚህን ህግ መኖር ከኒውተን በፊት ተረድተዋል። ኒውተን ስሙ የገነነው የህጉን እርግጠኛነት በሂስብ ስላረጋገጠ ነበር። በ1687 [[ኢሳቅ ኒውተን]] ባሳተመው መጽሐፉ ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]'' ልክ እንደ ቡላይል የፀሐይን ግስበት ተገልባጭ ስኩየር ህግ ገምቷል። ሆኖም ግን ከቡላይል በተለየ መልኩ የጉልበቱን ተጨባጭ ህልውና በማመኑና በሂሳብ ቀመር በማረጋገጡ እስካሁን ዘመን ድረስ ስሙ ከግስበት ጥናት ጋር አብሮ ይነሳል።

ኒውተን በራሱ አንደበት ሲናገር «ለማረጋገጥ እንደቻልኩት ፕላኔቶችን በምህዋራቸው አንቆ የሚይዛቸው ጉልበት ከፀሐይ መካከለኛ ቦታ እስከ ፈለኮቹ (ፕላኔቶቹ) መካከለኛ ቦታ ድረስ ባለው ርቀት ተገልባጭ ስኩየር መጠን እየደበዘዘ ይሄዳል። እንዲሁ ጨረቃን ከመሬት ጋር አዋዶ የያዛት ጉልበት የጨረቃ መሃል ከመሬት መሃል ካለው ርቀት አንጻር እንደ ፈለኮቹና ጸሃይ ህግ ተመሳሳይ ነው » <ref>Subrahmanyan Chandrasekhar፣ Newton's Principia for the common reader፣ 2003፣ Oxford University Press

| location= Oxford(pp.1&ndash;21–2) </ref>

[[Imageስዕል:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|right|300px| ቁስ 1 ግዝፈቷ መጠን ''m''₁ በሆን አጠገቧ ያለው ቁስ 2 ግዝፈቱ ''m''₂ የሆነውን በ ''F''₂ ጉልበት ትስባለች። ይህ ጉልበት ከሁለቱ ግዝፈቶች ብዜት ጋር ቀጥታ የሚመጣጠን ሲሆን በሁለቱ ነጥቦች መካከል ባለው ርቀት (''r'') ስኩየር መጠን እየደበዘዘ ይሄዳል። በሌላ አነጋገር የቁሶቹ ግዝፈት እየበዛ ሲሄድ የሚስቡበት ጉልበት እያደገ ይሄዳል፣ በቁሶቹ መካከል ያለው ርቀት ሲጨምር ስበታቸው እየደበዘዘ ይሄዳል። በነገራችን ላይ <nowiki>|</nowiki>''F''₁<nowiki>|</nowiki> እና <nowiki>|</nowiki>''F''₂<nowiki>|</nowiki> ምንጊዜም እኩል ናቸው። ''G'' ደግሞ የ [[ግስበት ቋሚ ቁጥር]] ነው ዋጋውም <math> G = 6.67428 \times 10^{-11} \ \mbox{m}^3 \ \mbox{kg}^{-1} \ \mbox{s}^{-2} </math> ነው። ]]

ተመራምሪወች በአጉሊ መነጽራቸው የተለያዩ ፈለኮችን ከኒውተን በኋላ አጥንተዋል። ለምሳሌ የ[[ኡራኑስ]]ን አካሄድ በመንጽራቸው ቢያጠኑም ይህ ፕላኔት ከሌሎች ፕላኔቶች የተለየ እንግዳ ምህዋር ይዞ ይሾር ነበር። ምክንያቱን ለማወቅ በተደረገ ጥረት [[ኸርባን ለ ቬይ]] የተሰኘው ፈረንሳዊ የኒውተንን ህግ ተጠቅሞ ባደረገው ትንተና ለጊዜው በመነጽር ያልተስተዋለ ሌላ ፕላኔት በኡራኑስ ላይ የግስበት ተጽዕኖ እንዲያደርስበትና በኒውተን ህግ መሰረት ፕላኔቱ የት ሊኖር እንደሚችል ተነበየ። [[ዮሐን ጋሌ]] ለ ቬይ በተነበየው ስፍራ ላይ መነጽሩን በማለም [[ነፕቲዩን]] የተሰኘችውን ፈለክ ለማግኘት ቻለ። ግኝቱ እስካሁን ደረስ የኒውተን የግስበት ህግ ታላቁ ድል በመባል ይታወሳል።

==== የኒውተን ህግ ወሰኖች ====

ከኒውተን መነሳት 200 አመት በኋላ፣ በ19ኛው ክፍለ ዘመን መጨረሻ በተደረጉ ጥንቃቄ የተሞላባቸው ክትትሎች የ[[ሜርኩሪ]] ምህዋር በጣም ጥቃቅን መርበትበት እንደሚያሳይ ታወቀ። ይህን መርበትበት በኒውተን ህግጋት ለመግለጽ ተሞክሮ ሳይሳካ ቀረ። ይህ ችግር በንዲህ ሁኔታ ሳይፈታ ቆይቶ [[አልበርት አይንስታይን]] በ1915 አዳዲስ ሃሳቦችን በማፍለቅ ለመጀመሪያ ጊዜ የዚህን ፕላኔት የምህዋር መርበትበት በአዲሱ [[አጠቃላይ አንጻራዊነት]] ብሎ በሰየመው መጽሃፉ በአጥጋቢ ሁኔታ ጉዳዩን ሊፈታው ቻለ።

በአሁኑ ዘመን በርግጥ የኒውተን ህግ በ[[አይንስታይን]] የ[[አጠቃላይ አንጻራዊነት]] ህግጋት ቢሻሻልም፣ አብዛኛው ዘመናዊ የግስበት ስሌት እስካሁን ድረስ የሚሰራው የኒውተንን ርዕዮት በመጠቀም ነው። ምክንይቱም የኒውተን ህግ

* በተለይ አንስተኛ [[ግዝፈት]] ላላቸው፣ አንስተኛ [[ፍጥነት]] ላላቸውና አንስተኛ [[አቅም]] ላላቸው ነገሮች ከአንስታይን ርዕዮት ጋር ብዙ የማይለያይ መልስ ስለሚያስገኝ።

በ19ኛው ክፍለዘመን በተደረገ ጥናት የኒውተን የግስበት ርዕዮት በቂ እንዳይደለ ሳይንቲስቶች ተገነዘቡ። በተለይ በሜርኩሪ ምህዋር ላይ የሚደርሰው ጥቃቅን መርበትበት በኒውተን ህግ በጭራሽ ሊተነተን እንደማይችል ታወቅ። በዚህ ሁኔታ ላይ እያለ [[አልበርት አንስታይን]] በ1916 የ[[አጠቃላይ አንጻራዊነት]] ርዕዮተ አለሙን በመጽሃፍ አቀረበ። ለዚህ ጥናታዊ መጽሃፍ መንደርደሪያ ግን ቀደምት የተነሱ ጠቃሚ ጽንሰ ሃሳቦች ነበሩ፡ ከነዚህም ውስጥ የ[[ዕኩልነት መሪ ሃሳብ]] ተብሎ የሚታወቀው ይገኛል።

=== የዕኩልነት መሪ ሃሳብ ===

የዕኩለነት መሪ ሃሳብ እንደሚያስቀምጠው አየር በሌለበት በ[[ጠፈር]] ውስጥ ሁሉም ነገር እኩል ይወድቃል። ይህን መሪ ሃሳብ ለመፈተን ሁለት የተለያየ ክብደት ያላቸው ኳሶችን አየር በሌለበት ቱቦ ውስጥ ወደ መሬት በመጣል መፈተን ይቻላል። በዚህ ሁኔታ በተደረጉ ሙከራወች በርግጥም ማናቸውንም አይነት ክብደት ያላቸው ኳሶች እኩል መሬትን እንደሚነኩና ፍጥነታቸውም እኩል እንደሆነ ተደርሶበታል። ከዚህ በተሻለ መልኩ ይህን መሪ ሃሳብ በ[[ቶሪሶን ፔንዱለም]] ተመራማሪወች ተጠቅመው እንደሚሰራ አረጋግጠዋል። በላይ በጥልቁ ጠፈር በሚመላለሱት ሳተላይቶችም የበለጠ ለመፈተን እቅድ አለ። .<ref name=Dittus>{{Cite journal | last=Dittus | first= H| author= | authorlink= | coauthors= C. Lāmmerzahl

ይህ መሪ ሃሳብ ለግስበት ቋሚ ቁጥር፣ ለየግስበት ጂዎሜትሪያዊ ተፈጥሮ፣ ምናልባትም ለ5ኛ የጉልበት አይነት መገኘት (በአሁኑ ዘመን 4 መሰረታዊ ጉልበቶች ብቻ እንዳሉ ይታመናል) እና ለ[[አጠቃላይ አንጻራዊነት]] ጥናት ይጠቅማል።

[[az:Yerin cazibəCazibə qüvvəsi]]